Αρχές Φεβρουαρίου, μεσοβδόμαδα, με τη θερμοκρασία σε υψηλά επίπεδα για την εποχή, η δημοσιογραφική ομάδα της cantina.protothema.gr ταξίδεψε μέχρι την Άρτα για να ξεπεράσει τον κάμπο της και τα εσπεριδοειδή του. Ξεκινήσαμε τη διαδρομή μας από το τραγουδισμένο Γεφύρι της Άρτας και αφήνοντας πίσω τα χιονισμένα όρη κατευθυνθήκαμε σε Άγιο Σπυρίδωνα, Αγία Κυριακή, Πολύδροσο, Κωστακιούς, Ανέζα, Ψαθοτόπι και Μύτικα.
Υγρασία στα ανώτερα επίπεδα και τρεχούμενα νερά παντού. Ευλογημένος τόπος, είπαμε μεταξύ μας. Ωστόσο, η αλήθεια είναι κάπως διαφορετική. Στην Άρτα δεν υπάρχουν μεγάλες, γραμμικές καλλιέργειες. Εδώ υπάρχει το μωσαϊκό των μικρών κλήρων που χαρακτηρίζουν σχεδόν ολόκληρη την ελληνική ύπαιθρο. Αυτό το ανάγλυφο που κάνει την Ελλάδα μοναδική και μπορεί να αντιστέκεται στις μονοκαλλιέργειες. Η βιοποικιλότητα έχει τον πρώτο λόγο. Τα κτήματα δεν έχουν καθορισμένα σχήματα, τα δέντρα είναι λίγα, πολλά βρίσκονται σε αγρανάπαυση – αν αυτή είναι η πολιτική ορθή έκφραση του εγκαταλελειμμένου. Άλλοτε τα σπίτια βάζουν όρια, άλλοτε οι δρόμοι και άλλοτε τα ρυάκια. Η νέα καλλιέργεια των ακτινιδίων έχει ήδη αρχίσει να διαμορφώνει τον κάμπο της Άρτας διαφορετικά. Και εκεί που περιμέναμε ότι θα χαθούμε στους πορτοκαλεώνες, μετρούσαμε νεαρά δέντρα, στοιχισμένα, με ακτινίδια που σε λίγα χρόνια θα δώσουν τους καρπούς τους.
Ο κάμπος της Άρτας δεν ήταν ποτέ στατικός
Σαν ένα βιβλίο που γράφεται ξανά και ξανά και δεν τελειώνει ποτέ ο κάμπος της Άρτας. Αλλάζει συνεχώς, ανταποκρινόμενος στις συνθήκες και τις συνθήκες κάθε εποχής. Κάθε σελίδα του είναι μια διαφορετική καλλιέργεια, ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία του τόπου. Από τις γραφές των περιηγητών γνωρίζουμε πως πάντοτε χαρακτηριζόταν ως ένας εύφορος τόπος γεμάτος ζωή που δεν σταματούσε να παράγει και να τρέφει. Κάποτε λειτούργησε ως σημαντικό εμπορικό πέρασμα προς τη Βενετία και τη Δυτική Ευρώπη και, όπως η Μαρτυρά η Ιστορία, ήταν ένα πολυπαραγωγικό αγροτικό κέντρο. Υπήρξε σημαντικός σιτοβολώνας, «Άρτα αρτυμή του κόσμου», όπως την αποκαλούσε ο μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ (1864), ταρίχευε σημαντικές ποσότητες αυγοτάραχου και ήταν διάσημη για τη γάμπαρη (είδος γαρίδας) και το χέλι. Ένας τόπος με αστείρευτη παραγωγική δυνατότητα αλλά και με ανεκμετάλλευτες εκτάσεις καλυμμένες από χαμομήλι, που περιμέναν τον άνθρωπο να τις αξιοποιήσει. Στις αρχές του 19ου αιώνα δεν υπάρχουν μόνο σιτηρά και καλαμπόκι, υπάρχουν πολλά αμπέλια, συκιές αλλά και καλλιέργειες ρυζιού, οσπρίων, καπνού και γλυκόριζας. Ωστόσο, σταδιακά εγκαταλείφθηκε προς όφελος πιο εμπορεύσιμων καλλιεργειών όπως το βαμβάκι, τα καπνά και τα μούρα, λόγω της σεροτροφίας για την παραγωγή μεταξιού.
Το ιδιαίτερο μικρόκλιμα
Ο κάμπος της Άρτας έχει έκταση περίπου 200.000 στρέμματα. Πρόκειται για ένα παραγωγικό οικοσύστημα όπου η γη, ο αέρας, ο υδροφόρος ορίζοντας και το κλίμα συνδυάζονται με έναν μοναδικό τρόπο. Το κλίμα είναι μεσογειακού τύπου, που χαρακτηρίζεται από ζεστό καλοκαίρι και βροχερούς μέτριους χειμώνες, με υψηλή βροχόπτωση (περίπου 1.100 mm).
Στα ανατολικά, τα Αθαμανικά Όρη (Τζουμέρκα) προστατεύουν τον κάμπο από τους ψυχρούς ανέμους του χειμώνα, ενώ στα δυτικά τα όρη του Σουλίου συμπληρώνουν το νοητό τόξο διατηρώντας τη γη εύφορη. Ημιορεινή ζώνη καλλιεργούνται κυρίως ελιές, με την κύρια ποικιλία την Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης Κονσερβοελιά Άρτας (ΠΓΕ). Ο κάμπος ποτίζεται από τη ροή του Άραχθου, με το ξακουστό «γιοφύρι», του Λούρου και του Βωβού, και αποστραγγίζεται στον υδροβιότοπο. Αυτή η γειτνίασή του με τον Αμβρακικό Κόλπο ρυθμίζει τη θερμοκρασία και την υγρασία, δημιουργώντας ιδανικές συνθήκες για γεωργική παραγωγή.
«Υπάρχουν άφθονα υπόγεια νερά και η στάση τους μπορεί να είναι σε λιγότερο από 5 μέτρα βάθος, σε πολλά τμήματα της πεδιάδας. Ωστόσο, υπάρχουν και πολλές γεωτρήσεις, γεγονός που έχει αρχίσει να προκαλεί προβλήματα υπεράντλησης του γλυκού νερού και υφαλμύρινσης, δηλαδή αύξηση του αλατιού στα υπόγεια νερά», περιγράφει ο Γιάννης Τσιρογιάννης, καθηγητής του Τμήματος Γεωπονίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Μια ιστορία 100 ετών στο περίβολο της Ηπείρου
Η Ιστορία λέει πως τα πορτοκάλια και τα κουμ-κουάτ έφτασαν στην Κέρκυρα το 1925 από τον βοτανολόγο Σίντνεϊ Μέρλιν, ο οποίος έδωσε το όνομά του στην ποικιλία. Κάπου εκεί, όταν, ξανά, οι συνθήκες των ανθρώπων άλλαξαν, στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής, η καλλιέργεια των πορτοκαλιών πέρασε από την Κέρκυρα στην Άρτα, όπου ξεκίνησε δυναμικά η παραγωγή. Τις επόμενες δεκαετίες η καλλιέργεια έμελλε να κυριαρχήσει στον κάμπο. Οι μαρτυρίες των ντόπιων και οι πληροφορίες που συλλέξαμε επιβεβαιώνουν ότι η παραγωγή τους ξεκίνησε τουλάχιστον 80 χρόνια πριν.
Μετά τον πόλεμο, το 1940, στις περιοχές όπου μέχρι πρότινος φυτό αμπέλια και συκιές, εμφανίζονται εντατικές. «Δεν ξέρουμε γιατί επιλέχθηκε ως καλλιέργεια, υποθέτουμε όμως ότι τα εδάφη και τα νερά ευνοούσαν. Είναι μια καλλιέργεια που ζητούσε λίγη φροντίδα – ή τουλάχιστον έτσι πίστευαν τότε. Εκτός του φρούτου είχαν και άλλες χρήσεις όπως χυμούς, γλυκά και άλλα», αφηγείται η αντιπεριφερειάρχης Ηπείρου για την προώθηση και προβολή τοπικών προϊόντων, Αναστασία Σίμου-Τασίου. «Οστόσο, αποδείχθηκε ότι το κλίμα δεν ευνοούσε την καλλιέργεια λόγω των συχνών παγετών που έπληττε τον κάμπο – στην πορεία όμως, αυτό άλλαξε», συμπληρώνει.
Πολλά χρόνια μετά, το 2004, ένας ισχυρός παγετός έπληξε τον κάμπο της Άρτας προκαλώντας σοβαρές ζημιές στους πορτοκαλεώνες. Κάποια κτήματα με εσπεριδοειδή, καταστράφηκαν ολοσχερώς, κάνοντας αρκετούς αγρότες να εγκαταλείψουν την καλλιέργεια. Ωστόσο, άλλα παράγωγα, παρά τις δυσκολίες, κατάφεραν να ανακάμψουν, επενδύοντας σε ανθεκτικότερες οικιλίες και πιο σύγχρονες μεθόδους καλλιέργειας, συνεχίζοντας έτσι τη νέα παράδοση και διασφαλίζοντας το μέλλον των εσπεριδοειδών της Άρτας.
Μέχρι το 2016 λειτουργούσαν 16 συσκευαστήρια φρούτων και 1 μονάδα χυμοποίησης. Σήμερα, ο αριθμός αυτός φαντάζει ουτοπικός, καθώς ο αριθμός των συσκευαστηρίων έχει συρρικνωθεί δραματικά και πλέον τα εσπεριδοειδή μεταφέρονται στο Άργος για χυμοποίηση. Άποψη από κλήρο της Άρτας όπου βλέπουμε τις διαφορετικές οικιλίες εσπεριδοειδών σε διαφορετικά υψομετρικά μεγέθη.
Μικροί κλήροι, μεγάλη ποικιλία στα εσπεριδοειδή
Οι μικροί αγροτικοί κλήροι της Άρτας αντικατοπτρίζουν τη δομή της ελληνικής υπαίθρου: σε περίπου 200.000 στρέμματα καταγράφονται περίπου 35.000 αγροτεμάχια, με μέσο όρο έκτασης 6 στρεμμάτων ανά κλήρο. Αυτή η κατακερματισμένη γη διαμόρφωσε τον τρόπο καλλιέργειας, ενισχύοντας τον πειραματισμό και τη διαφοροποίηση των ποικιλιών. Παρά τις προκλήσεις του κλίματος, οι αγρότες δοκίμαζαν συνεχώς νέες ποικιλίες εσπεριδοειδών, δημιουργώντας ένα πολυποίκιλο μωσαϊκό καλλιεργειών, όπου κυριαρχούσαν τα πορτοκάλια. «Αυτό το κτήμα που βρισκόμαστε έχει 1.300 δέντρα, κάποια από αυτά ηλικίας τουλάχιστον 35 χρόνων. Εδώ, ο πατέρας μου έβαζε ό,τι ποικιλία ήθελε να δοκιμάσει. Είναι ο μεγαλύτερος κλήρος, περίπου 10 στρέμματα, και όταν τον περπατήσουμε θα βρεις κλημεντίνες, άσπρα και ροζ γκρέιπφρουτ, ναβαλίνες, λεμόνια, περγαμόντα – και είναι όλα ψηλά δέντρα», αναφέρει ο Αρτινός Βαγγέλης Γείτονας και συνεχίζει: δουλειά των εργατών ώστε να μη χρησιμοποιούν σκάλα, ενώ αυτά εδώ, που τα φρόντιζε ο πατέρας μου, φτάνουν τα 4,5 μέτρα».